نخبگانی که بعد از ترک وطن برنمی‌گردند…

این آمار بیانگر وجود تعداد قابل توجهی از ایرانیان مقیم خارج با تخصص های اوج و بی نظیر است که کشورمان به آنها نیاز دارد. بی تردید سرمایه های فکری و انسانی یکی از عوامل موثر در رشد و توسعه کشورها به شمار می رود و کشورهایی که ارزش و اعتبار نخبگان علمی خود را درک کرده اند توان و تلاش خود را در جهت حفظ این سرمایه های ملی به کار گرفته اند.

آنچه مسلم است تحصیل نخبگان در خارج کشور به خودی خود امری طبیعی و پسندیده است و می تواند زمینه اعتلا و تعامل علمی تحقیقاتی و فناوری میان نخبگان ایرانی و نخبگان دیگر کشورها را فراهم کند ولی بحث بر سر بازگشت نخبگان بعد از خروج از کشور و آخر دوران تحصیل است.

نخبگانی که بعد از ترک وطن برنمی‌گردند…

علیرغم شکاف عمیقی که بین صنعت و دانشگاه در کشور وجود دارد، بسیاری از نخبگان حتی در صورت بازگشت به کشور نیز ناچار باید به کار تدریس در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی روی بیاورند درحالی که عمده علاقمندی آنها تولید محصولات دانش بنیان و اختراعات نوآورانه است.

سورنا ستاری – معاون علمی فناوری رییس جمهوری – با انتقاد از اقتصاد نفتی که بی نیاز به افراد نخبه هست، جلوگیری از خروج نخبگان را نیازمند اکوسیستمی می داند که براساس اقتصاد دانش بنیان شکل گرفته باشد.

او می گوید: اقتصاد دانش بنیان مانع خروج نخبگان از کشور می شود و در چنین اقتصادی افراد جهت تولید ثروت، ایده پردازی می کنند.

ستاری با اشاره به حمایت معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری از نخبگان، ابراز امیدواری کرده با اجرای سیاستهای تشویقی از دانش نخبگان بهره برداری مطلوب صورت گیرد و با ارائه تسهیلات مناسب از خروج نخبگان جهت ادامه تحصیل جلوگیری شود.

براساس آخرین آمارها بیش از ۴۰۰ فیزیکدان ایرانی در خارج از کشور مشغول فعالیت هستند و از مجموع ۱۸۰۰ دانشمند فعال در بخش انفورماتیک آمریکا، ۱۲۵ نفر ایرانی‌اند.

به گزارش ایسنا، در طول سالهای گذشته شکل مهاجرت نخبگان با تغییرات اساسی همراه بوده و بسیاری از کشورهای پیشرفته نیز این پدیده را تجربه کرده اند با این حال کشورهای توسعه یافته تلاش کردند تا با برقراری رابطه ای منطقی میان ورود و خروج نخبگان در اقتصاد خود به جای فرار یا مهاجرت مغزها، گردش مغزها در بازار کار خود را نهادینه کنند، در برابر کشورهای در حال توسعه به جای حفظ نخبگان، تنها در صادرات استعدادهای برتر و نخبه خود موفق بوده اند.

فرار مغزها چه زمانی اتفاق می افتد؟

وقتی کشورها با مهاجرت گسترده دانشمندان، تحصیلکردگان و دانشگاهیان خود به جوامع و کشورهای دیگر مواجه شوند اصطلاحا فرار مغزها صورت می گیرد.

برابر آمارها هر سال نزدیک به ۱۵۰ هزار نفر از کشور عزیزمان ایران خارج می شوند که عمده ترین علت آن ضعف بازار کار و کمبود موقعیت های شغلی مناسب گزارش شده است هست. از نگاه تحلیلگران بازار کار، کشور عزیزمان ایران از نظر فرار مغزها در صدر کشورهای دنیا واقع شده است است به نحوی که حدود ۲۵ درصد از کل ایرانیان تحصیلکرده هم اکنون در کشورهای توسعه یافته زندگی می کنند.

طبق آمار صندوق بین المللی پول، هر سال بین ۱۵۰,۰۰۰,۰۰۰ تا ۱۸۰,۰۰۰,۰۰۰ نفر از ایرانیان تحصیلکرده جهت خروج از کشور عزیزمان ایران اقدام می کنند که بد نیست بدانید خروج هر سال این تعداد ایرانی دارای تحصیلات عالیه از کشور، معادل خروج ۱۵۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ دلار سرمایه سالیانه از کشور عزیزمان ایران است.

اما چه عاملی موجب می شود تا نخبگان کشور را ترک کنند و دیگر بازنگردند؟

نخبگانی که بعد از ترک وطن برنمی‌گردند…

صاحبنظران بی توجهی به ماهیت علم و پژوهش، عوامل اقتصادی، عدم شایسته سالاری، انحصارات دولتی و نبود امید به آینده را از مهمترین علل جذب نخبگان ایرانی به مراکز علمی کشورهای دیگر عنوان می کنند. آنها می گویند پدیده فرار مغزها امروز به یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی کشور تبدیل شده است است.

عدم شایسته سالاری، واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد فاقد صلاحیت یا کم صلاحیت، واگذاری مشاغل بر اساس رابطه، عدم تطابق شغل با تخصص در رشته افراد، بوروکراسی ها و کاغذ بازی های اداری و دولتی و انحصاری شدن مشاغل از عوامل موثر در مهاجرت نخبگان به شمار می روند.

عبدالله مختاری – کارشناس بازار کار – علت خروج نخبگان از کشور را بی اعتمادی نسبت به جوّ استخدام و فضای کسب و کار می داند و می گوید: نخبگان چون اطمینان ندارند که بعد از فارغ التحصیلی به کار گرفته می شوند یا بازار کار مناسبی جهت خود پیدا می کنند ترجیح می دهند به کشورهایی بروند که بر روی نخبگان سرمایه گذاری می شود.

وی می افزاید: امروز زیاد افراد بر اساس دانش و تخصص در جای خود قرار نگرفته اند از این رو جامعه با یک بیکاری پنهان مواجه است.

براساس آخرین آمارها بیش از ۴۰۰ فیزیکدان ایرانی در خارج از کشور مشغول فعالیت هستند و از مجموع ۱۸۰۰ دانشمند فعال در بخش انفورماتیک آمریکا، ۱۲۵ نفر ایرانی‌اند.

به گفته مختاری، نخبگان بعد از آخر دوران دانش آموختگی می دانند که در پست های دولتی به مشکل مشغول کار می شوند، بازار کار آزاد هم قدرت مانور به آنها را نمی دهد و در نهایت باید زیر دست کسانی کار کنند که به لحاظ رتبه پایین تر از آنها قرار دارند.

این کارشناس بازار کار به سرمایه گذاری کشورهای دیگر بر روی مخترعین و دانشمندان خود اشاره کرده و می گوید: کشورهای دیگر با صرف هزینه بسیار، پول و منابع در اختیار مخترعین قرار می دهند تا تولید کنند و به سودآوری برسند ولی ما فرایند تولید را جهت نخبگان و مخترعین خود سخت کرده ایم و آنها را جهت گرفتن یک وام درگیر بروکراسی های اداری و سفته و وثیقه بانکی کرده ایم طوریکه فرد جهت ثبت یک اختراع باید فرایند پیچیده ای را طی کند.

اما یک مقام مسوول کارگری نظر دیگری در این باره ارائه می دهد.

داوود امیری – رییس کانون شورای اسلامی کار خراسان شمالی – برآورده نشدن انتظارات را علت عدم بازگشت نخبگان به کشور عنوان می کند.

نخبگانی که بعد از ترک وطن برنمی‌گردند…

او می گوید: بخش اعظمی از نخبگان کشور به علت عدم انطباق انتظارات خود با شرایط موجود جامعه از کشور خارج می شوند و دیگر باز نمی گردند. زیاد نخبگان به علت ادامه تحصیل به خارج می روند و قبل از رفتن بنای بازگشت و خدمت به کشور را دارند ولی درصد بالایی از آنها هنگامی که شرایط کشورهای دیگر و کشور خود را مقایسه و با سطح توقعاتشان تطبیق می دهند دیگر بازنمی گردند.

به گفته وی با توجه به سطح توقعاتی که نخبگان دارند، بسترهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه جهت به کارگیری و رعایت حقوق اجتماعی آنها مهیا نیست.

رییس کانون شورای اسلامی کار خراسان شمالی می گوید: اگر به نخبگان در جامعه احساس بافایده بودن را القا کنیم طوری که احساس کنند داشته های آنها بافایده است در آن صورت مشکل ها را تحمل می کنند، در کشور خود می مانند و نقش اجتماعی خود را در جهت جامعه بازی می کنند ولی هنگامی که که احساس پوچی و سردرگمی کنند قدرت به کارگیری توانایی های خود را از دست می دهند و ناچار عازم کشورهای دیگر می شوند.

به گزارش ایسنا، علیرغم آنکه بعضی کارشناسان انگیزه مالی را به عنوان عاملی نیرومند در خروج نخبگان از کشور موثر نمی دانند ولی بعضی دیگر از عوامل اقتصادی و فقر به عنوان علل موثر در خروج نخبگان و عدم بازگشت آنها نام می برند.

طبعا یکی از عوامل انگیزشی که نخبگان و فرزانگان را جذب کشورهای دیگر می کند، حقوق و دستمزدی است که به متخصصان کشورهای دیگر داده می شود. هنگامی که میزان حقوق یک متخصص در خارج، دهها برابر حقوق یک فرد نخبه در کشور عزیزمان ایران است فکر مهاجرت به آن کشور را در سر می پروراند.

بهره گیری از امکانات رفاهی و کمک های تحصیلی و پژوهشی را نیز باید از دیگر عوامل موثر در خروج نخبگان از کشور به شمار آورد که طبعا تجهیز دانشگاهها به امکانات روز و فراهم کردن امکان تحقیق و پژوهش در ظهور و بروز استعدادهای خلاقانه دانشجویان تاحد بسیار زیادی موثر بوده و انگیزه خروج از کشور را کم کردن می دهد.

میزان امید به آینده هم به نوبه خود تاثیرگذار است.هرچه امید به آینده زیاد باشد، میزان مهاجرت کمتر می شود.امید به آینده جوانان در رابطه با شغل آینده شان، میزان درآمد آنها، توانایی تشکیل زندگی، ازدواج و خرید مسکن همه و همه تأثیرگذارند.

” اگر نخبگان علمی و صنعتی در کشور احساس امید و امنیت کنند هیچگاه وطن خود را جهت خدمت به کشور بیگانه ترک نمی کنند.”

این جمله را رییس اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی کشور می گوید. فتح الله بیات بر این باور است که حمایت از نخبگان کشور و حفظ استعدادهای برتر نیازمند یک سیاستگذاری کلان است و دولت باید با عزمی جدی در این قضیه وارد شود.

او می گوید: فرقی نمی کند که نخبگان از کدام طیف یا قشر دانشجو، دانش آموز، المپیادی و حتی کارگر و کارمند باشند مهم این است که در کشور خود احساس امید و امنیت داشته باشند و بستر رشد و پویایی را جهت خود مهیا ببینند تا با دلگرمی بیشتری در کشورشان بمانند و خدمت کنند.

رییس اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی کشور، بی مهری و بی توجهی به قشر تحصیلکرده و نخبه کشور را یکی از علل فرار مغزها عنوان کرده و می گوید: نخبگان هنگامی که مورد کم لطفی و بی توجهی قرار می گیرند و خود را با نخبگان دیگر کشورها و جایگاه و امتیازات آنها مقایسه می کنند تصمیم به خروج از کشور می گیرند در حالی که متولیان و مسئولان امر باید حمایت از نخبگان و فراهم کردن شرایط کار مطلوب را جهت آنها در دستور کار قرار بدهند.

بیات می افزاید: دانشجویان از بیم اینکه بعد از آخر دانش آ موختگی و فارغ التحصیلی بازار کاری جهت آنها مهیا نیست و باید در کارهایی مشغول به کار شوند که هیچ تناسب و سنخیتی با رشته تحصیلی و تخصص آنها ندارد عازم دیار غربت می شوند تا در تخصص و دانشی که سالها جهت آن زحمت کشیده و هزینه کرده اند، مشغول کار شوند.

نخستین نشانه های بد شگون مهاجرت مغزها، در بازار نیروی کار کشور بازتاب می یابد.با خالی شدن بازار کار از وجود نیروهای نخبه و متخصص، به تدریج از سهم نیروهای کار ماهر کاسته و نیروهای غیر ماهر و مهاجر جایگزین می شوند و این رویه تا به آنجا گسترش می یابد که فرصتهای شغلی جهت نیروهای کار داخلی را نیز از بین می برد و زنگ خطر اشتغال کشور را به صدا در می آورد.

بی تردید جهت تربیت نخبگان علمی، پزشکی و صنعتی کشور وقت و هزینه بسیاری صرف شده است است از این رو باید از پتانسیل ها و ظرفتیها، ابتکارات و خلاقیتهای آنها در درون کشور به نحو شایسته استفاده کرد.

طی سالهای اخیر دانشگاهها تلاش کرده اند تا با اقداماتی نظیر فراهم کردن امکان ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر بدون آزمون ورودی و تامین امکانات رفاهی و تحصیلی مانع از خروج نخبگان علمی شوند.شرکت در کنفرانس های داخلی و خارجی، اعطای جوایز تحصیلی و بورس تحصیلات دکترا از جمله کارها معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حمایت از نخبگان کشور بوده است.

میزان حمایت بنیاد ملی نخبگان نیز طی سالهای گذشته زیاد کردن یافته و بنیاد تلاش کرده با اعمال بعضی مشوق ها از جمله معافیت سربازی، اعطای وام تحصیل و پژوهش، اعطای وام ازدواج به زوج های نخبه و تامین مسکن، از مهاجرت زیاد آنها جلوگیری کند. با این حال حمایتها هنوز در سطحی نیست که بتوان طیف وسیعی از قشر تحصیلکرده و نخبه را در کشور ماندگار کرد.

امروز بسیاری از مغزهای ایرانی تحت عنوان پزشک، دانشمند، حقوقدان، استاد دانشگاه، جراح، تاجر، سرمایه گذار و کارآفرین در حوزه های متفاوت کسب و کار در پست های کلیدی و دانشگاه ها و شرکتهای مطرح دنیا به فعالیت مشغولند. ایرانیانی که دلایل متعددی در خروج آنها از کشور تاثیرگذار بوده و در اثر این خروج و عدم بازگشت، میلیاردها دلار سرمایه را نصیب کشورهای ساکن در آنها کرده اند.

امید است در وقت پیش رو با سرمایه گذاری شایسته بر روی نخبگان و اندیشندان خود شاهد از دست رفتن این سرمایه های ملی و انسانی ارزشمند نباشیم و توانمندی های نخبگان علمی خود را در جهت خدمت به میهن به کار بگیریم.

منبع: ایسنا

واژه های کلیدی: بازار | بازگشت | مهاجرت | بازار کار | سرمایه گذار | تحصیلات عالی | فارغ التحصیل | کشورهای دیگر | سرمایه گذاری | کشورهای پیشرفته